॥ वैकुंठ चतुर्दशी ॥

वैकुंठ चतुर्दशी हा एक हिंदू पवित्र दिवस आहे, जो कार्तिक (नोव्हेंबर-डिसेंबर) या हिंदू महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या 14 व्या चंद्र दिवशी चतुर्दशीला साजरा केला जातो. विष्णू आणि शिव या देवतांसाठी हा दिवस पवित्र आहे. वाराणसी, ऋषिकेश, गया आणि महाराष्ट्रातील वेगवेगळ्या मंदिरांमध्ये त्यांची स्वतंत्रपणे किंवा एकत्र पूजा केली जाते.
विष्णूचे भक्त विष्णू सहस्रनाम, विष्णूच्या हजार नावांचे पठण करताना त्यांना एक हजार कमळ अर्पण करतात. विष्णूपदाचे ठसे असलेले विष्णुपद मंदिर या काळात आपला मुख्य मंदिर उत्सव साजरा करतो. हा सण कार्तिक स्नान म्हणून विष्णू भक्तांद्वारे साजरा केला जातो.ऋषिकेशमध्ये, हा दिवस विष्णूच्या गाढ झोपेतून जागे झाल्याच्या निमित्ताने दीप दान महोत्सव म्हणून पाळला जातो. पर्यावरण विषयक जागरूकता म्हणून, जळलेल्या मातीच्या दिव्यांऐवजी दीप किंवा दिवे पिठाचे बनवले जातात. प्रज्वलित दिवे संध्याकाळी पवित्र गंगा नदीत तरंगतात.
वैकुंठ चतुर्दशीचा पवित्र दिवस मराठ्यांनी देखील या प्रसंगी शिवाजी आणि त्यांची आई जिजाबाई यांनी ठेवलेल्या प्रथेनुसार आणि गौड सारस्वत ब्राह्मणांनी थोड्या वेगळ्या स्वरूपात पाळला जातो.

या २ कथा प्रामुख्याने वैकुंठ चतुर्दशीच्या पुराणांमध्ये आढळतात, त्याबद्दल असे म्हटले जाते की वैकुंठ चतुर्दशीच्या दिवशी त्यांचे पठण केल्याने पापकर्मांचे दोष नष्ट होतात.

कथा पहिली:
पौराणिक मान्यतेनुसार, एकदा भगवान विष्णू, देवादिदेव महादेवाची पूजा करण्यासाठी काशीला आले. तेथे मणिकर्णिका घाटावर स्नान केल्यानंतर त्यांनी 1000 (एक हजार) सुवर्ण कमळाच्या फुलांनी भगवान विश्वनाथाची पूजा करण्याचा संकल्प केला. अभिषेक झाल्यानंतर, जेव्हा त्यांनी पूजा करण्यास सुरुवात केली तेव्हा त्यांच्या भक्तीची चाचणी घेण्यासाठी शंकराने एक कमळाचे फूल कमी केले .
पूजा पूर्ण करण्यासाठी भगवान श्रीहरींना 1000 कमळाची फुले अर्पण करायची होती. फुलाचा अभाव पाहून त्याला वाटले की माझेही डोळे कमळासारखे आहेत. मला 'कमल नयन' म्हणतात. असा विचार करून भगवान विष्णूंनी स्वतःला कमळासारखे नेत्र अर्पण करायला हजर केले.
विष्णूजींच्या या अपार भक्तीने प्रसन्न होऊन देवादिदेव महादेव प्रकट झाले आणि म्हणाले - हे विष्णू ! तुझ्यासारखा भक्त जगात दुसरा नाही. आजच्या कार्तिक शुक्ल चतुर्दशीला आता 'वैकुंठ चतुर्दशी' असे संबोधण्यात येणार असून या दिवशी जो प्रथम तुमची पूजा करेल त्याला वैकुंठ  लोक प्राप्त होतील.
या वैकुंठ चतुर्दशीला भगवान शंकराने विष्णूला करोडो सूर्यांच्या तेजासमान असलेले सुदर्शन चक्र दिले. या दिवशी स्वर्गाचे दरवाजे उघडले जातील असे भगवान शिव आणि विष्णू सांगतात. मृत्युलोकात राहणारा कोणताही मनुष्य जो हे व्रत करेल, तो वैकुंठ धाममध्ये आपले स्थान निश्चित करेल.

कथा दुसरी:
धनेश्वर नावाचा एक ब्राह्मण खूप वाईट कर्म करत असे, त्याच्यावर अनेक पापे होती. एके दिवशी ते गोदावरी नदीत स्नानासाठी गेले, त्या दिवशी वैकुंठ चतुर्दशी होती. त्यादिवशी अनेक भाविक गोदावरी घाटावर प्रार्थना करण्यासाठी आले होते, त्या गर्दीत धनेश्वरही त्या सर्वांसोबत होता. अशा प्रकारे त्या भक्तांच्या स्पर्शाने धनेश्वरालाही पुण्य प्राप्त झाले. त्याचा मृत्यू झाल्यावर यमराजांनी त्याला नरकात पाठवले.
तेव्हा भगवान विष्णू म्हणाले की तो खूप पापी आहे, पण त्याने वैकुंठ चतुर्दशीच्या दिवशी गोदावरी स्नान केले आणि भक्तांच्या पुण्यमुळे त्याची सर्व पापे नष्ट झाली, त्यामुळे त्याला वैकुंठधाम मिळेल. त्यामुळे धनेश्वराला वैकुंठधाम प्राप्त झाले.