मराठी अभंग - संत ज्ञानेश्वर - अमृतानुभव | प्रकरण सातवे : अज्ञानखंडण

येहवीं तरी अज्ञाना । जैं ज्ञानाची नसे क्षोभणा ।

तैं तरि काना । खालींच दडे ॥ ७-१ ॥

अंडसोनि अंधारीं । खद्योत दीप्ति शिरी ।

तैसें लटिकेंवरी । अनादि होय ॥ ७-२ ॥

जैसी स्वप्ना स्वप्नीं महिमा । तमीं मानु असे तमा ।

तेवीं अज्ञाना गरिमा । अज्ञानींचि ॥ ७-३ ॥

कोल्हेरीचे वारु । न येती धारकीं धरूं ।

नये लेणा श्रृंगारूं । वोडंबरीचा ॥ ७-४ ॥

हें जाणणेयाच्या घरीं । खोंचिलेंहि आन न करी ।

काई चांदिणां उठे लहरी । मृगजळाची ? ॥ ७-५ ॥

आणि ज्ञान हें जें म्हणिजे । तें अज्ञानचि पां दुजें ।

येक लपऊनि दाविजे । येक नव्हे ? ॥ ७-६ ॥

असो आतां या प्रस्तावो । आधीं अज्ञानाचा धांडोळा घेवों ।

मग तयाच्या साचीं लाहो । ज्ञानचि लटिकें ॥ ७-७ ॥

या अज्ञान ज्ञानातें । आंगींचि आहे जितें ।

तरी जेथें असे तयातें । नेण कां न करी ? ॥ ७-८ ॥

अज्ञान जेथ असावें । तेणें सर्वनेण होआवें ।

ऐसी जाती स्वभावें । अज्ञानाची ॥ ७-९ ॥

तरी शास्त्रमत ऐसें । जे आत्माचि अज्ञान असे ।

तेणेचि तो गिंवसे । आश्रो जरी ॥ ७-१० ॥

तरी निठितां दुजें । जैं अज्ञान आहे बिजें ।

तैं तेचि आथी हे बुझे । कोण येथें ? ॥ ७-११ ॥

अज्ञान तंव आपणयातें । जडपणें नेणे निरुतें ।

आणि प्रमाण प्रमाणातें । होत आहे ? ॥ ७-१२ ॥

या लागिं जरी अज्ञान । करील आपुलें ज्ञान ।

हें म्हणत खेंवो घेववी मौन । विरोधुचि ॥ ७-१३ ॥

आणि जाणति वस्तु येक । ते येणें अज्ञानें कीजे मूर्ख ।

तैं अज्ञान हे लेख । कवण धरी ? ॥ ७-१४ ॥

अहो आपणयाहि पुरता । नेणु न करवे जाणता ।

तयातें अज्ञान म्हणतां । लाजिजे कीं ? ॥ ७-१५ ॥

आभाळें भानु ग्रासे । तैं आभाळ कोणें प्रकाशे ? ।

सुषुप्ती सुषुप्तया रुसे । तैं तेचि कोणा ? ॥ ७-१६ ॥

तैसें अज्ञान असे जेथें । तेंचि जरी अज्ञान आतें ।

तरी अज्ञान अज्ञानातें । नेणतां गेलें ॥ ७-१७ ॥

ना तरी अज्ञान येक घडे । हें जयास्तव निवडे ।

तें अज्ञान नव्हे फुडे । कोणे काळीं ॥ ७-१८ ॥

पडळही आथी डोळा । आणि डोळा नव्हे आंधळा ।

तरी आथी या पोकळा । बोलिया कीं ॥ ७-१९ ॥

इंधनाच्या आंगीं । खवळलेन आगी ।

तें न जळे तैं वाउगी । शक्तिचि ते ॥ ७-२० ॥

आंधारु कोंडुनि घरीं । घरा पडसायी न करी ।

तैं आंधार इहीं अक्षरीं । न म्हणावा कीं ? ॥ ७-२१ ॥

वो जावों नेदी जागणें । तये निदेतें नीद कोण म्हणे ।

दिवसा नाणी उणें । तैं रात्रिचि कैंची ॥ ७-२२ ॥

तैसें आत्मा अज्ञान असकें । असतां तो न मुके ।

तैं अज्ञान शब्दा लटिलें । आलेंच कीं ॥ ७-२३ ॥

येहवी तरी आत्मया । माजीं अज्ञान असावया ।

कारण म्हणतां न्यावा । चुकी येईल कीं ॥ ७-२४ ॥

अज्ञान तममेळणी । आत्मा प्रकाशाची खाणी ।

आतां दोहीं मिळणी । येकी कैसी ? ॥ ७-२५ ॥

स्वप्न आणि जागरु । आठउ आणि विसरु ।

इयें युग्में येका हारु । चालती जरी ॥ ७-२६ ॥

शीता तापा एकवट । वाहे वस्तीची वाट ।

कां तमें बांधिजे मोट । सूर्यरश्मींची ॥ ७-२७ ॥

नाना राती आणि दिवो । येती येके ठाईं राहों ।

तैं आत्मा जिवें जिवो । अज्ञानाचेनि ॥ ७-२८ ॥

हें असो मृत्यु आणि जिणें । इयें शोभती जरी मेहुणे ।

तरी आत्मेनि असणें । अज्ञानेंसि ॥ ७-२९ ॥

अहो आत्मेन जे बाधे । तेंचि आत्मेनसि नांदे ? ।

ऐसीं काईसीं विरुद्धें । बोलणीं इयें ॥ ७-३० ॥

अहो अंधारपणाची पैज । सांडूनी अंधार तेज ।

जाला तैं सहज । सूर्यचि निभ्रांत । ७-३१ ॥

दुलांकूडपण सांडलें । आणि आगीपण मांडिलें ।

तैं तेंचि आगी जालें । इंधन कीं ॥ ७-३२ ॥

का गंगा पावत खेंवो । आनपणाचा ठावो ।

सांडी तैं गंगा हो । लाहे पाणी ॥ ७-३३ ॥

तैसें अज्ञान हें अज्ञान नोहे । तरी आत्मा असकें असों लाहे ।

येहवीं अज्ञान होये । लागलाचि ॥ ७-३४ ॥

आत्मेनसी विरोधी । म्हणोनि नुरेचि इये संबंधीं ।

वेगळी तरी सिद्धि । जायेचिना ॥ ७-३५ ॥

लवणाची मासोळी । जरी जाली निवाळी ।

तरी जळीं ना जळावेगळी । न जिये जेवीं ॥ ७-३६ ॥

जें अज्ञान येथें नसे । तरीच आत्मा असे ।

म्हणोनि बोलणीं वाइसें । नायकावीं कीं ॥ ७-३७ ॥

दोरीं सर्पाभास होये । तो तेणें दोरें बांधों ये ? ।

ना दवडणें न साहे । जयापरी ॥ ७-३८ ॥

नाना पुनिवेचे आंधारें । दिहा भेणें रात्रीं महुरें ।

कीं येतांचि सुधाकरें । गिळिजे जेवीं ॥ ७-३९ ॥

तियापरी उभयतां । अज्ञान शब्द गेला वृथा ।

हा तर्कावांचूनि हाता । स्वरूपें नये ॥ ७-४० ॥

तरी अज्ञान स्वरूपें कैसें । काय कार्यानुमेय असे ।

कीं प्रत्यक्षचि दिसे । धांडोळूं आतां ॥ ७-४१ ॥

अहो प्रत्यक्षादि प्रमाणीं । कीजे जयाची घेणी ।

ते अज्ञानाची करणी । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४२ ॥

जैसी अंकुरेंसी सरळ । वेली दिसे वेल्हाळ ।

तें बीज नव्हे केवळ । बीजकार्य होय ॥ ७-४३ ॥

कां शुभाशुभ रूपें । स्वप्नदृष्टी आरोपें ।

तें नीद नव्हे जाउपें । निदेचें कीं ॥ ७-४४ ॥

नाना चांदु एक असे । तो व्योमीं दुजा दिसे ।

तें तिमिरकार्य जैसें । तिमिर नव्हे ॥ ७-४५ ॥

तैसें प्रमाता प्रमेय । प्रमाण जें त्रय ।

तें अज्ञानाचें कार्य । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४६ ॥

म्हणोनि प्रत्यक्षादिकीं । अज्ञान कार्यविशेखीं ।

नेघे तें असेये विखीं । आनु नाहीं ॥ ७-४७ ॥

अज्ञान कार्यपणें । घेइजे तें अज्ञान म्हणे ।

तरी घेतांहि करणें । तयाचेंची ॥ ७-४८ ॥

स्वप्नीं दिसे तें स्वप्न । मा देखता काय आन ।

तैसें कार्यचि अज्ञान । केवळ जरी ॥ ७-४९ ॥

तरी चाखिला गुळ गुळें । माखिलें काजळ काजळें ।

कां घेपे देपे शुळें । हालया सुळु ॥ ७-५० ॥

तैसें कारण अभिन्नपणें । कार्यही अज्ञान होणें ।

तें अज्ञानचि मा काय कोणें । घेपे देपे ॥ ७-५१ ॥

आतां घेतें घेइजेतें ऐसा । विचारु नये मानसा ।

तरी प्रमाण जाला मासा । मृगजळींचा ना ? ॥ ७-५२ ॥

तंव प्रमाणाचिया मापा । न संपडेचि जे बापा ।

तया आणि खपुष्पा । विशेषु काई ? ॥ ७-५३ ॥

मा हे प्रमाणचि नुरवी । आतां आथी हें कोण प्रस्तावी ।

येणें बोलें ही जाणावी । अज्ञानउखी ॥ ७-५४ ॥

एवं प्रत्यक्ष अनुमान । प्रमाणां भाजन ।

नहोनि जालें अज्ञान । अप्रमाण ॥ ७-५५ ॥

ना स्वकार्यातें विये । जें कारणपणा नये ।

मी अज्ञान ऐसें बिहे । मानूं साचें ॥ ७-५६ ॥

आत्मया स्वप्न दाऊं । न शके कीर बहू ।

परि ठायें ठाउ । निदेजउं नेणें ॥ ७-५७ ॥

हें असो जिये वेळे । आत्मपणेंचि निखळें ।

आत्मा अज्ञानमेळें । असे तेणें ॥ ७-५८ ॥

जैसें न करितां मंथन । काष्ठीं अवस्थान ।

जैसें कां हुताशन । सामर्थ्यांचें ॥ ७-५९ ॥

तैसें आत्मा ऐसें नांव । न साहे आत्मयाची बरव ।

तैं कांहीं अज्ञान हांव । बांधतें कां ? ॥ ७-६० ॥

काइ दीप जैं न लाविजे । तैंचि काजळी फेडिजे ।

कां नुगवत्या वाळिजे । रुखाची छाया ॥ ६१ ॥

नाना नुठितां देहदशा । कालऊनि लाविजे चिकसा ।

न घडितां आरिसा । उटिजे काई ॥ ६२ ॥

कां वोहाच्या दुधीं । सायचि असावी आधीं ।

मग ते फेडूं इये बुद्धी । पवाडु कीजे ॥ ७-६३ ॥

तैसें आत्मयाच्या ठाई । जैं आत्मपणा ठवो नाहीं ।

तैं अज्ञान कांहीं । सारिखें कैसें ॥ ७-६४ ॥

म्हणोनि तेव्हांही अज्ञान नसे । हें जालेंचि आहे आपैसें ।

आतां रिकामेंचि काइसें । नाहीं म्हणो ॥ ७-६५ ॥

ऐसाहि आत्मा जेव्हां । जैं नातळे भावाभावा ।

अज्ञान असे तेव्हां । तरी तें ऐसें ॥ ७-६६ ॥

जैसें घटाचें नाहींपण । फुटोनि होय शतचूर्ण ।

कीं सर्वांपरी मरण । मालवलें कीं ॥ ७-६७ ॥

नाना निदे नीद आली । कीं मूर्छां मूर्छें गेली ।

कीं आंधारी पडली । अंधकूपीं ॥ ७-६८ ॥

काअभाव अवघडला । का केळीचा गाभा मोडला ।

चोखळा आसुडला । आकाशाचा ॥ ७-६९ ॥

कां निवटलिया सूदलें विख । मुकियाचें बांधलें मुख ।

नाना नुठितां लेख । पुसिलें जैसें ॥ ७-७० ॥

तैसें अज्ञान आपुली वेळ । भोगी हेचि टवाळ ।

आतां तरी केवळ । वस्तु होऊनि नसे ॥ ७-७१ ॥

देखा वांझ कैसी विये ? । विरूढती भाजली बियें ? ।

कीं सूर्य कोण्हा लाहे । अंधारातें ? ॥ ७-७२ ॥

तैसा चिन्मात्रे चोखडा । भलतैसा अज्ञानाचा झाडा ।

घेतला तरी पवाडा । येईल काई ? ॥ ७-७३ ॥

जे सायेचिये चाडे । डहुळिजे दुधाचें भांडें।

ते दिसे कीं विघडे । तैसें हें पां ॥ ७-७४ ॥

नाना नीद धरावया हातीं । चेउनी उठिला झडती ।

ते लाभे कीं थिती । नासिली होय ॥ ७-७५ ॥

तेवीं पाहावया अज्ञान ऐसें । हें आंगीं पिसें काइसें ।

न पाहतां आपैसें । न पाहणेंचि कीं ॥ ७-७६ ॥

एवं कोण्हेही परी । अज्ञानभावाची उजरी ।

न पडेचि नगरीं । विचाराचिये ॥ ७-७७ ॥

अहो कोण्हेही वेळे । आत्मा अथवा वेगळें ।

विचाराचे डोळे । देखते का ? ॥ ७-७८ ॥

ना निर्धाराचें तोंड न माखे । प्रमाण स्वप्नींही नाइके ।

कीं निरुती हन मुके । अनसाईपणा ॥ ७-७९ ॥

इतुलियाही भागु । अज्ञानाचा तरी तो मागु ।

निगे ऐसा बागु । पडतां कां देवा ॥ ७-८० ॥

अंवसेचेनि चंद्रबिंबें । निर्वाळिलिये शोभे ।

कां मांडलें जैसे खांबे । शशविषाणाचे ॥ ७-८१॥

नाना गगनौलाचिया माळा । वांजेच्या जालया गळा ।

घापती तो सोहळा । पाविजत असे ॥ ७-८२ ॥

आणून कांसवीचें तुप । भरू आकाशाचें माप ।

तरी साचा येती संकल्प । ऐसे ऐसे ॥ ७-८३ ॥

आम्हीं येऊनि जाऊनि पुढती । अज्ञान आणावें निरुती ।

तें नाहीं तरी किती । वतवतूं पां ॥ ७-८४ ॥

म्हणोनि अज्ञान अक्षरें । नुमसूं आतां निदसुरें ।

परी आन येक स्फुरे । इयेविषयीं ॥ ७-८५ ॥

आपणया ना आणिकातें । देखोनि होय देखतें ।

वस्तु ऐसिया पुरतें । नव्हेचि आंगें ॥ ७-८६ ॥

तरी ते आपणयापुढें । दृश्य पघळे येव्हडें ।

आपण करी फुडें । द्रष्टेपणें ॥ ७-८७ ॥

जेथ आत्मत्वाचें सांकडे । तेथ उठे हें येव्हडें ।

उठिलें तरी रोकडें । देखतसों ॥ ७-८८ ॥

न दिसे जरी अज्ञान । तरी आहे हें नव्हे आन ।

यया दृश्यानुमान । प्रमाण जालें ॥ ७-८९ ॥

ना तरी चंद्रु येक असे । तो व्योमीं दुणावला दिसे ।

तरी डोळां तिमिर ऐसें । मानूं ये कीं ॥ ७-९० ॥

भूमीवेगळीं झाडें । पाणी घेती कवणीकडे ।

न दिसती आणि अपाडें । साजीं असती॥ ७-९१ ॥

तरी भरंवसेनि मुळें । पाणी घेती हें न टळें ।

तैसें अज्ञान कळें । दृष्यास्तव ॥ ७-९२ ॥

चेइलिया नीद जाये । निद्रिता तंव ठाउवी नोहे ।

परी स्वप्न दाऊनि आहे । म्हणों ये कीं ॥ ७-९३ ॥

म्हणोन वस्तुमात्रें चोखें । दृश्य जरी येव्हडें फांके ।

तेव्हां अज्ञान आथी सुखें । म्हणों ये कीं ॥ ७-९४ ॥

अगा ऐसिया ज्ञानातें । अज्ञान म्हणणें केउतें ।

काय दिवो करी तयातें । अंधारु म्हणिपे ? ॥ ७-९५ ॥

अगा चंद्रापासून उजळ । जेणें राविली वस्तु धवळ ।

तयातें काजळ । म्हणिजतसे ॥ ७-९६ ॥

आगीचें काज पाणी । निफजा जरी आणी ।

अज्ञान इया वहणी । मानूं तरी तें ॥ ७-९७ ॥

कळीं पूर्ण चंद्रमा । आणून मेळवी अमा ।

तरी ज्ञान हें अज्ञान नामा । पात्र होईजे ॥ ७-९८ ॥

वोरसोनि लोभें । विष कां अमृतें दुभे ।

ना दुभे तरी लाभे । विषचि म्हणणें ॥ ७-९९ ॥

तैसा जाणणेयाचा वेव्हारू । जेथें माखला समोरु ।

तेथें आणिजे पुरू । अज्ञानाचा ॥ ७-१०० ॥

तया नांव अज्ञान ऐसें । तरी ज्ञान होआवें तें कैसें ? ।

येहवीं कांहींचि असे । आत्मा काई ? ॥ ७-१०१ ॥

कांहींच जया न होणें । होय तें स्वतां नेणे ।

तरी शून्याचीं देवांगणें । प्रमाणासी ॥ ७-१०२ ॥

असे म्हणावयाजोगें । नाचरे कीर आंगें ।

परी नाहीं हें न लागे । जोडावेंचि ॥ ७-१०३ ॥

कोणाचे असणेंनवीण असे । कोणी न देखतांचि दिसे ।

हें आथी तरी काईसें । हरतलेपण ॥ ७-१०४ ॥

मिथ्यावादाची कुटी आली । ते निवांतचि साहिली ।

विशेषाही दिधली । पाठी जेणें ॥ ७-१०५ ॥

जो निमालीही नीद देखे । तो सर्वज्ञ येवढें काय चुके ? ।

परी दृश्याचिये न टेके । सोईं जो ॥ ७-१०६ ॥

वेद काय काय न बोले । परी नांवचि नाहीं घेतलें ।

ऐसें कांहीं जोडिलें । नाहीं जेणें ॥ ७-१०७ ॥

सूर्यो कोणा न पाहे ? । परि आत्मा दाविला आहे ? ।

गगनें व्यापिता ठाये । ऐसी वस्तु ॥ ७-१०८ ॥

देह हाडांची मोळी । मी म्हणोनि पोटाळी ।

तो अहंकारु गाळी । पदार्थु हा ॥ ७-१०९ ॥

बुद्धि बोद्ध्या सोके । ते येव्हडी वस्तु चुके ।

मना संकल्प निके । याहीहुनि ॥ ७-११० ॥

विषयाची बरडी । अखंड घासती तोंडीं ।

तियें इंद्रियें गोडी । न घेपती हे ॥ ७-१११ ॥

परी नाहींपणासगट । खाऊनि भरिलें पोट ।

ते कोणाही सगट । कां फावेल ? ॥ ७-११२ ॥

जो आपणासी नव्हे विखो । तो कोणा लाहे देखो ।

जे वाणी न सके चाखों । आपणापें ॥ ७-११३ ॥

हें असो नामें रूपें । पुढां सुनि अमूपें ।

जेथें आलीच वासिपे । अविद्या हे ॥ ७-११४॥

म्हणोनि आपलेंचि मुख । पाहावयाची भूक ।

न वाणे मा आणिक । कें रिघेल ? ॥ ७-११५ ॥

नाडिले जें वादीकोडें । आंतुचि बाहेर सवडे ।

तैसा निर्णो सुनाथा पडे । केला जेथें ॥ ७-११६ ॥

कां मस्तकान्त निर्धारिली । जो छाया उडों पाहे आपुली ।

तयाची फांवली । बुद्धि जैसी ॥ ७-११७ ॥

तैसें टणकोनि सर्वथा । हे ते ऐसी व्यवस्था ।

करी तो चुके हाता । वस्तूचा जिये ॥ ७-११८ ॥

आतां सांगिजे तें केउतें । शब्दाचा संसारा नाहीं जेथें ।

दर्शना बीजें तेथे । जाणीव आणी ? ॥ ७-११९ ॥

जयाचेनि बळें । अचक्षुपण आंधळें ।

फिटोनि वस्तु मिळे । देखणी दशा ॥ ७-१२० ॥

आपुलेंचि दृश्यपण । उमसो न लाहे आपण ।

द्रष्टत्वा कीर आण । पडली असतां ॥ ७-१२१ ॥

कोणा कोण भेटे ? । दिठी कैंची फुटे ? ।

ऐक्यासकट पोटें । आटोनि गेलीं ॥ ७-१२२ ॥

येव्हढेंही सांकडें । जेणें सारोनि येकीकडे ।

उघडिलीं कवाडें । प्रकाशाचीं ॥ ७-१२३ ॥

दृश्याचिया सृष्टी । दिठीवरी दिठी ।

उठलिया तळवटीं । चिन्मात्रची ॥ ७-१२४ ॥

दर्शनऋद्धि बहुवसा । चिच्छेषु मातला ऐसा ।

जे शिळा न पाहे आरिसा । वेद्यरत्नाचा ॥ ७-१२५ ॥

क्षणीं क्षणीं नीच नवी । दृश्याची चोख मदवी ।

दिठीकरवीं वेढवी । उदार जे ॥ ७-१२६ ॥

मागिलिये क्षणीचीं अंगें । पारुसी म्हणोनियां वेगें ।

सांडूनि दृष्टि रिगे । नवेया रूपा ॥ ७-१२७ ॥

तैसीच प्रतिक्षणीं । जाणिवेचीं लेणीं ।

लेऊनि आणी । जाणतेपण ॥ ७-१२८ ॥

तया परमात्मपदीचें शेष । ना काहीं तया सुसास ।

आणि होय येव्हडी कास । घातली जेणें ॥ ७-१२९ ॥

सर्वज्ञतेची परी । चिन्मात्राचे तोंडवरी ।

परी तें आन घरीं जाणिजेना ॥ ७-१३० ॥

एवं ज्ञानाज्ञान मिठी । तेंही फांकतसे दिठी ।

दृश्यपणें ये भेटी । आपणपयां ॥ ७-१३१ ॥

तें दृश्य मोटकें देखें । आपण स्वयें दृष्टत्वें तोखे ।

तेंचि दिठीचेनि मुखें । माजीं दाटे ॥ ७-१३२ ॥

तेव्हां घेणें देणें घटे । परी ऐक्याचें सूत न तुटे ।

जेवीं मुखीं मुख वाटे । दर्पणें केलें ७-१३३ ॥

अंगें अंगवरी पहुडे । चेइला वेगळा न पडे ।

तया वारुवाचेनि पाडें । घेणें देणें ॥ ७-१३४ ॥

पाणी कल्लोळाचेनि मिसें । आपणपें वेल्हावे जैसें ।

वस्तु वस्तुत्वें खेळों ये तैसें । सुखें लाहे ॥ ७-१३५ ॥

गुंफिवा ज्वाळांचिया माळा । लेइलियाही अनळा ।

भेदाचिया आहाळां । काय पडणें आहे ? ॥ ७-१३६ ॥

किं रश्मीचेनि परिवारें । वेढुनि घेतला थोरें ।

तरी सूर्यासि दुसरें । बोलों येईल ? ॥ ७-१३७ ॥

चांदणियाचा गिंवसु । चांदावरी पडिलिया बहुवसु ।

काय केवळपणीं त्रासु । देखिजेल ? ॥ ७-१३८ ॥

दळाचिया सहस्रवरी । फांको आपुलिया परी ।

परी नाहीं दुसरी । भास कमळीं ॥ ७-१३९ ॥

सहस्रवरी बाहिया । आहाती सहस्रर्जुना राया ।

तरी तो काय तिया । येकोत्तरावा ? ॥ ७-१४० ॥

सौकटाचिया वोजा । पसरो कां बहू पुंजा ।

परी ताथुवीं दुजा । भाव आहे ? ॥ ७-१४१ ॥

कोडीवरी शब्दांचा । मेळावा घरीं वाचेचा ।

मीनला तही वाचा । मात्र कीं ते ॥ ७-१४२ ॥

तैसे दृश्याचे डाखळे । नाना दृष्टीचे उमाळे ।

उठती लेखावेगळे । द्रष्टत्वेंचि ॥ ७-१४३ ॥

गुळाचा बांधा । फुटलिया मोडीचा धांदा ।

जाला तरी नुसधा । गूळचि कीं तो ॥ ७-१४४ ॥

तैसें हें दृश्य देखो । कीं बहू होऊनि फांको ।

परी भेदाचा नव्हे विखो । तेचि म्हणोनि ॥ ७-१४५ ॥

तया आत्मयाच्या भाखा । न पडेचि दुसरी रेखा ।

जही विश्वा अशेखा । भरला आहे ॥ ७-१४६ ॥

दुबंधा क्षिरोदकीं । बाणें परी अनेकीं ।

दिसती तरी तितुकीं । सुतें आथी ? ॥ ७-१४७ ॥

पातयाचि मिठी । नुकलितां दिठी ।

अवघियाची सृष्टी । पाविजे जरी ॥ ७-१४८ ॥

न फुटतां बीजकणिका । माजीं विस्तारे वटु असिका ।

तरी अद्वैतफांका । उपमा आथी ॥ ७-१४९ ॥

मग मातें म्यां न देखावें । ऐसेही भरे हावें ।

तरी आंगाचिये विसवे । सेजेवरी ॥ ७-१५० ॥

पातयाचि मिठी । पडलिया कीजे दिठी ।

आपुलेचि पोटीं । रिगोनि असणें ॥ ७-१५१ ॥

कां नुदेलिया सुधाकरु । आपणपें भरे सागरु ।

ना कूर्मी गिली विस्तारु । आपेंआप ॥ ७-१५२ ॥

अवसेचिये दिवसीं । सतराविये अंशीं ।

स्वयें जैसें शशी । रिगणें होय ॥ ७-१५३ ॥

तैसें दृश्य जिणतां द्रष्टे । पडले जैताचिये कुटे ।

तया नांव वावटे । आपणपयां ॥ ७-१५४ ॥

सहजें आघवेंचि आहे । तरी कोणा कोण पाहे ? ।

तें न देखणेंचि आहे । स्वरूप निद्रा ॥ ७-१५५ ॥

नाना न देखणें नको । म्हणे मीचि मातें देखो ।

तरी आपेंआप विखो । अपैसें असे ॥ ७-१५६ ॥

जें अनादिच दृश्यपणें । अनादिच देखणें ।

हें आतां कायी कोणें । रचूं जावें ? ॥ ७-१५७ ॥

अवकाशेशीं गगना । गतीसीं पवना ।

कीं दीप्तीसीं तपना । संबंधु कीजे ? ॥ ७-१५८ ॥

विश्वपणें उजिवडे । तरी विश्व देखे फुडें ।

ना तें नाहीं तेव्हढें । नाहींची देखे ॥ ७-१५९ ॥

विश्वाचें असे नाहीं । विपायें बुडालियाही ।

तही दशा ऐसिही । देखतचि असे ॥ ७-१६० ॥

कापुराहि आथी चांदिणें । कीं तोचि न माखे तेणें ।

तैसें केवळ देखणें । ठायें ठावो ॥ ७-१६१ ॥

किंबहुना ऐसें । वस्तु भलतिये दशे ।

देखतचि असे । आपणपयातें ॥ ७-१६२ ॥

मनोरथांचीं देशांतरें । मनीं प्रकाशून नरें ।

मग तेथें आदरें । हिंडे जैसा ॥ ७-१६३ ॥

कां दाटला डोळा डोळ्यां । डोळा चितारा होऊनियां ।

स्फुरे चोख म्हणौनियां । विस्मो नाहीं ॥ ७-१६४ ॥

यालागीं एकें चिद्रूपें । देखिजे कां आरोपे ।

आपणयां आपणपें । काय काज ? ॥ ७-१६५ ॥

किळेचें पांघरुन । आपजवी रत्न कोण ? ।

कीं सोने ले सोनें पण । जोड जोडूं ? ॥ ७-१६६ ॥

चंदन सौरभ वेढी ? । कीं सुधा आपणया वाढी ? ।

कीं गूळ चाखे गोडी ? । ऐसें आथी हें ? ॥ ७-१६७ ॥

कीं उजाळाचे किळे । कापुरा पुटीं दिधलें ? ।

कीं ताऊन ऊन केलें । आगीतें काई ? ॥ ७-१६८ ॥

ना ना ते लता । आपुले वेली गुंडाळितां ।

घर करी न करितां । जयापरी ॥ ७-१६९ ॥

कां प्रभेचा उभला । दीपप्रकाश संचला ।

तैसा चैतन्यें गिंवसला । चिद्रूप स्फुरे ॥ ७-१७० ॥

ऐसें आपणया आपण । आपुलें निरीक्षण ।

करावें येणेंवीण । करितुचि असे ॥ ७-१७१ ॥

ऐसें हें देखणें न देखणें । हें आंधरें चांदिणें ।

मा चंद्रासि उणें । स्फुरतें का ? ॥ ७-१७२ ॥

म्हणोनि हें न व्हावे । ऐसेंही करूं पावे ।

तरी तैसाचि स्वभावें । आयिता असे ॥ ७-१७३ ॥

द्रष्टा दृश्य ऐसें । अळुमाळु दोनी दिसे ।

तेंही परस्परानुप्रवेशें । कांहीं ना कीं ॥ ७-१७४ ॥

तेथें दृश्य द्रष्टां भरे । । द्रष्टेपण दृश्यीं न सरे ।

मा दोन्ही न होनि उरे । दोहींचें साच ॥ ७-१७५ ॥

मग भलतेथ भलतेव्हां । माझारीले दृश्य-द्रष्टाभावा ।

आटणी करीत खेंवा । येती दोन्ही ॥ ७-१७६ ॥

कापुरीं अग्निप्रवेशु । कीं अग्नि घातला पोतासु ।

ऐसें नव्हे संसरिसु । वेंचु जाला ॥ ७-१७७ ॥

येका येकु वेंचला । शून्य बिंदु शून्यें पुसिला ।

द्रष्टा दृश्याचा निमाला । तैसें होय ॥ ७-१७८ ॥

किंबहुना आपुलिया । प्रतिबिंबा झोंबिनलिया ।

झोंबीसकट आटोनियां । जाईजे जेवीं ॥ ७-१७९ ॥

तैसें रुसता दृष्टी । द्रष्टा दृश्य भेटी ।

येती तेथें मिठी । दोहींची पडे ॥ ७-१८० ॥

सिंधु पूर्वापर । न मिळती तंवचि सागर ।

मग येकवट नीर । जैसें होय ॥ ७-१८१ ॥

बहुये हें त्रिपुटी । सहजें होतया राहटी ।

प्रतिक्षणीं काय ठी । करीतसे ? ॥ ७-१८२ ॥

दोनी विशेषें गिळी । ना निर्विशिष्टातें उगळी ।

उघडीझांपी येकेंच डोळीं । वस्तुचि हे ॥ ७-१८३ ॥

पातया पातें मिळे । कीं दृष्ट्ट्त्वें सैंघ पघळे ।

तिये उन्मळितां मावळे । नवलावो हा ॥ ७-१८४ ॥

द्रष्टा दृश्याचा ग्रासी । मध्यें लेखु विकासी ।

योगभूमिका ऐसी । अंगीं वाजे ॥ ७-१८५ ॥

उठिला तरंगु बैसे । पुढें आनुही नुमसे ।

ऐसा ठाईं जैसे । पाणी होय ॥ ७-१८६ ॥

कां नीद सरोनि गेली । जागृती नाहीं चेयिली ।

तेव्हां होय आपुली । जैसी स्थिति ॥ ७-१८७ ॥

नाना येका ठाऊनि उठी । अन्यत्र नव्हे पैठी ।

हे गमे तैशिया दृष्टी । दिठी सुतां ॥ ७-१८८ ॥

कां मावळो सरला दिवो । रात्रीचा न करी प्रसवो ।

तेणें गगनें हा भावो । वाखाणिला ॥ ७-१८९ ॥

घेतला स्वासु बुडाला । घापता नाहीं उठिला ।

तैसा दोहींसि सिवतला । नव्हे जो अर्थु ॥ ७-१९० ॥

कीं अवघांचि करणीं । विषयांची घेणी ।

करितांचि येके क्षणीं । जें कीं आहे ॥ ७-१९१ ॥

तयासारिखा ठावो । हा निकराचा आत्मभावो ।

येणें कां पाहों । न पाहों लाभे ? ॥ ७-१९२ ॥

कायी आपुलिये भूमिके । आरिसा आपुलें निकें ।

पाहों न पाहों शके । हें कें आहे ? ॥ ७-१९३ ॥

कां समोर पाठिमोरिया । मुखें होऊं ये आरिसिया ।

वांचूनि तयाप्रति तया । होआवें कां ? ॥ ७-१९४ ॥

सर्वांगें देखणा रवी । परी ऐसें घडे कवीं ।

जे उदोअस्तूंचीं चवी । स्वयें घेपे ? ॥ ७-१९५ ॥

कीं रसु आपणिया पिये ? । कीं तोंड लपऊनि ठाये ? ।

हें रसपणें नव्हे । तया जैसें ॥ ७-१९६ ॥

तैसें पाहणें न पाहणें । पाहणेंपणेंचि हा नेणे ।

आणि दोन्ही हें येणें । स्वयेंचि असिजे ॥ ७-१९७ ॥

जें पाहणेंचि म्हणौनियां । पाहणें नव्हे आपणयां ।

तैं न पाहणें आपसया । हाचि आहे ॥ ७-१९८ ॥

आणि न पाहणें मा कैसें । आपणपें पाहों बैसे ? ।

तरी पाहणें हें ऐसें । हाचि पुढती ॥ ७-१९९ ॥

हीं दोन्ही परस्परें । नांदती एका हारें ।

बांधोनि येरयेरें । नाहीं केलें ॥ ७-२०० ॥

पाहाणया पाहणें आहे । तरी न पाहणें हेंचि नोहे ।

म्हणौनि याची सोये । नेणती दोन्ही ॥ ७-२०१ ॥

एवं पाहणें न पाहणें । चोरूनियां असणें ।

ना पाहे तरी कोणें । काय पाहिलें ? ॥ ७-२०२ ॥

दिसत्यानें दृश्य भासे । म्हणावें ना देखिलें ऐसें ।

तरी दृश्यास्तव दिसे । ऐसें नाहीं ॥ ७-२०३ ॥

दृश्य कीर दृष्टीसी दिसे । परी साच कीं द्रष्टा असे ।

आतां नाहीं तें कैसें । देखिलें होये ? ॥ ७-२०४ ॥

मुख दिसो कां दर्पणीं । परी असणें कीं तये मुखपणीं ।

तरी जाली ते वायाणी । प्रतीति कीं ॥ ७-२०५ ॥

देखतांची आपणयातें । आलिये निदेचेनि हातें ।

तया स्वप्ना ऐसा येथें । निहाळितां ॥ २०६ ॥

निद्रिस्तु सुखासनीं । वाहिजे आनु वाहणीं ।

तो साच काय तेसणी । दशा पावे ? ॥ ७-२०७ ॥

कीं सिसेंवीण येक येकें । दाविलीं राज्य करिती रंकें ।

तैसींचि तियें सतुकें । आथी काई ? ॥ २०८ ॥

ते निद्रा जेव्हां नाहीं । तेव्हां जो जैसा जिये ठाई ।

तैसाची स्वप्नी कांहीं । न पविजेचि कीं ॥ ७-२०९ ॥

तान्हेलया मृगतृष्णा । न भेटलेया शिणु जेसणा ।

मा भेटलेया कोणा । काय भेटलें ॥ ७-२१० ॥

कीं साउलीचेनि व्याजें । मेळविलें जेणें दुजे ।

तयाचें करणें वांझें । जालें जैसें ॥ ७-२११ ॥

तैसें दृश्य करूनियां । द्रष्ट्यातें द्रष्ट्या ।

दाऊनि धाडिलें वाया । दाविलेपणही ॥ ७-२१२ ॥

जें दृश्य द्रष्टाचि आहे । मा दावणें कां साहे ? ।

न दाविजे तरी नोहे । तया तो काई ? ॥ ७-२१३ ॥

आरिसा पां न पाहे । तरी मुखचि वाया जाये ? ।

तेणेंवीण आहे । आपणपें कीं ॥ ७-२१४ ॥

तैसें आत्मयातें आत्मया । न दाविजे पैं माया ।

तरी आत्मा वावो कीं वायां । तेचि कीं ना ? ॥ ७-२१५ ॥

म्हणोनि आपणापें द्रष्टा । न करितां असें पैठां ।

आतां जालाचि दिठा । कां न करावा ॥ ७-२१६ ॥

नाना मागुतें दाविलें । तरी पुनरुक्त जालें ।

येणेंहि बोलें गेलें । दावणें वृथा ॥ ७-२१७ ॥

दोरासर्पाभासा । साचपणें दोरु कां जैसा ।

द्रष्टा दृश्या तैसा । द्रष्टा साचु ॥ ७-२१८ ॥

दर्पणें आणि मुखें । मुख दिसे हें न चुके ।

परी मुखीं मुख सतुकें । दर्पणीं नाहीं ॥ ७-२१९ ॥

तैसे द्रष्टा दृश्या दोहों । साच कीं देखता ठावो ।

म्हणौनि दृश्य तें वावो । देखिलें जही ॥ ७-२२० ॥

वावो कीर होये । तही दिसत तंव आहे ।

येणें बोलें होये । आथी ऐसें ॥ ७-२२१ ॥

तरी आन आनातें । देखोन होय देखतें ।

तरी मानूं येतें देखिलें ऐसें ॥ ७-२२२ ॥

येथें देखोनि कां न देखोनि । ऐक्य कां नाना होऊनि ।

परि हा येणेंवाचूनि । देखणें असे ? ॥ ७-२२३ ॥

आरिशानें हो कां दाविलें । तरी मुखचि मुखें देखिलें ।

तो न दावी तरी संचलें । मुखचि मुखीं ॥ ७-२२४ ॥

तैसें दाविलें नाहीं । तरी हाचि ययाचा ठाईं ।

ना दाविला तरीही । हाचि यया ॥ ७-२२५ ॥

जागृती दाविला । कां निदा हारविला ।

परी जैसा येकला । पुरुषपुरुषीं ॥ ७-२२६ ॥

कां रायातें तूं रावो । ऐसा दाविजे प्रत्ययो ।

तही ठायें ठावो । राजाचि असे ॥ ७-२२७ ॥

ना तरी रायपण राया । नाणिजे कीं प्रत्यया ।

तही कांहीं उणें तया । माजी असे ? ॥ ७-२२८ ॥

तैसें दावितां न दावितां । हा ययापरौता ।

चढे न तुटे आईता । असतचि असे ॥ ७-२२९ ॥

तरी कां निमित्य पिसें । हा यया दाऊं बैसें ।

देखतें नाहीं तैं आरिसे । देखावे कोणें ? ॥ ७-२३० ॥

दीपु दावी तयातें रची । कीं तेणेंची सिद्धि दीपाची ।

तैसी सत्ता निमित्ताची । येणें साच ॥ ७-२३१ ॥

वन्हीतें वन्हीशिखा । प्रकाशी कीर देखा ।

परी वन्ही न होनि लेखा । येईल काई ? ॥ ७-२३२ ॥

आणि निमित्त जें बोलावें । तें येणें दिसोनि दावावें ।

देखिलें तरी स्वभावें । दृश्यही हा ॥ ७-२३३ ॥

म्हणौनि स्वयंप्रकाशा यया । आपणापें देखावया ।

निमित्त हा वांचुनियां । नाहींच मा ॥ ७-२३४ ॥

भलतेन विन्यासें । दिसत तेणेंची दिसे ।

हा वांचून नसे । येथें कांहीं ॥ ७-२३५ ॥

लेणें आणि भांगारें । भांगारचि येक स्फुरे ।

कां जे येथें दुसरें । नाहींचि म्हणोनि ॥ ७-२३६ ॥

जळ तरंगीं दोहीं । जळावांचूनि नाहीं ।

म्हणौनि आन कांहीं । नाहीं ना नोहे ॥ ७-२३७ ॥

हो कां घ्राणानुमेयो । येवो कां हातीं घेवो ।

लाभो कां दिठी पाहों । भलतैसा ॥ ७-२३८ ॥

परी कापुराच्या ठाईं । कापुरावांचूनि नाहीं ।

तैशा रीती भलतयाही । हाचि यया ॥ ७-२३९ ॥

आतां दृश्यपणें दिसो । कीं द्रष्टा होऊनि असो ।

परी हां वांचूनि अतिसो । नाहीं येथें ॥ ७-२४० ॥

गंगा गंगापणें वाहो । कीं सिंधु होऊनि राहो ।

परी पाणीपणा नवलाहो । हें न देखो कीं ॥ ७-२४१ ॥

थिजावें कीं विघरावें । हें अप्रयोजक आघवें ।

घृतपण नव्हे । अनारिसें ॥ ७-२४२ ॥

ज्वाळा आणि वन्हि । न लेखिजती दोन्ही ।

वन्हिमात्र म्हणोनि । आन नव्हेचि कीं ॥ ७-२४३ ॥

तैसें द्रश्य कां द्रष्टा । या दोन्ही दशा वांझटा ।

पाहतां येकी काष्ठा । स्फूर्तिमात्र तो ॥ ७-२४४ ॥

इये स्फूर्तीकडुनी । नाहीं स्फुर्तिमात्रवांचुनि ।

तरी काय देखोनि । देखतु असे ? ॥ ७-२४५ ॥

पुढें फरकें ना दिसतें । ना मगें डोकावी देखतें ।

पाहतां येणें ययातें । स्फुरद्रुपेंचि ॥ ७-२४६ ॥

कल्लोळें जळीं घातलें । सोनेंनि सोनें पांघुरलें ।

दिठीचे पाय गुंतले । दिठीसीचि ॥ ७-२४७ ॥

श्रुतीसि मेळविली श्रुती । दृतीसि मेळविली दृती ।

कां जे तृप्तीसीचि तृप्ति । वेगारिली ॥ ७-२४८ ॥

गुळें गुळ परवडिला । मेरु सुवर्णें मढिला ।

कां ज्वाळा गुंडाळिला । अनळु जैसा ॥ ७-२४९ ॥

हें बहु काय बोलिजे । कीं नभ नभाचिया रिगे सेजे ।

मग कोणें निदिजे । मग जागे तें कोणें ॥ ७-२५० ॥

हा येणें पाहिला आइसा । कांहीं न पाहिला जैसा ।

आणि न पाहतांहि अपैसा । पाहणेंचि हा ॥ ७-२५१ ॥

येथें बोलणें न साहे । जाणणें न समाये ।

अनुभऊ न लाहे । अंग मिरौ ॥ ७-२५२ ॥

म्हणोन ययातें येणें । ये परीचें पाहणें ।

पाहतां कांहीं कोणे । पाहिलें नाहीं ॥ ७-२५३ ॥

किंबहुना ऐसें । आत्मेनि आत्मा प्रकाशे ।

न चेतुचि चेऊं बैसे । जयासि तो ॥ ७-२५४ ॥

स्वयें दर्शनाचिया सवा । अवघियाची जात फावां ।

परी निजात्मभावा । न मोडिताही ॥ ७-२५५ ॥

न पाहतां आरिसा असो पाहे । तरी तेंचि पाहणें होये ।

आणि पाहणेन तरी जाये । न पाहणें पाहणें ॥ ७-२५६ ॥

भलतैसा फांके । परी येकपणा न मुके ।

नाना संकोचे तरी असकें । हाचि आथी ॥ ७-२५७ ॥

सूर्याचिया हाता । अंधकारू नये सर्वथा ।

मा प्रकाशाची कथा । आईकता का ? ॥ ७-२५८ ॥

अंधारु कां उजिवडु । हा एकला येकवडु ।

जैसा कां मार्तंडु । भलतेथें ॥ ७-२५९ ॥

तैसा आवडतिये भूमिके । आरूढलियाही कौतुकें ।

परि ययातें हा न चुके । हाचि ऐसा ॥ ७-२६० ॥

सिंधूची सींव न मोडे । पाणीपणा सळु न पडे ।

जरी मोडूत गाडे । तरंगांचे ॥ ७-२६१ ॥

रश्मि सूर्यींच आथी । परी बिंबाबहेरी जाती ।

म्हणौनि बोधसंपत्ती । उपमा नोहे ॥ ७-२६२ ॥

आणि पळहेच दोडा । न पडतां तढा ।

जग तंव कापडा । न भरेचि कीं ॥ ७-२६३ ॥

सोनयाचा रवा । रवेपणाचा ठेवा ।

अवघेयाचि अवयवा । लेणें नोहे ॥ ७-२६४ ॥

न फेडितां आडवावो । दिगंतौनि दिगंता जावो ।

न ये मा पावों । उपमा काई ? ॥ ७-२६५ ॥

म्हणौनि इये आत्मलीळे । नाहीं आन कांटाळें ।

आतां ययाचिये तुळे । हाचि यया ॥ ७-२६६ ॥

स्वप्रकाशाचा घांसीं । जेवितां बहु वेगेंसी ।

वेंचेना परी कुसीं । वाखही न पडे ॥ ७-२६७ ॥

ऐसा निरुपमापरी । आपुलिये विलासवरी ।

आत्मा राणीव करी । आपुला ठाईं ॥ ७-२६८ ॥

तयातें म्हणिपें अज्ञान । तरी न्याया भरलें रान ।

आतां म्हणे तयाचें वचन । उपसावों आम्ही ॥ ७-२६९ ॥

प्रकाशितें अज्ञान । ऐसें म्हणणें हन ।

तरी निधि दावितें अंजन । न म्हणिजे काई ? ॥ ७-२७० ॥

सुवर्णगौर अंबिका । न म्हणिजे कय काळिका ? ।

तैसा आत्मप्रकाशका । अज्ञानवादु ॥ ७-२७१ ॥

येहवीं शिवोनि पृथ्वीवरि । तत्त्वांच्या वाणेपरी ।

जयाचा रश्मिकरीं । उजाळा येती ॥ ७-२७२ ॥

जेणें ज्ञान सज्ञान होये । दृङ्मात्र दृष्टीतें विये ।

प्रकाशाचा दिवो पाहे । प्रकाशासी ॥ ७-२७३ ॥

तें कोणें निकृष्टें । दाविलें अज्ञानाचेनि बोटें ।

ना तमें सूर्य मोटे । बांधतां निकें ॥ ७-२७४ ॥

अ पूर्वी ज्ञानाक्षरी । वसतां ज्ञानाची थोरी ।

<< सर्व अभंग