मराठी अभंग - संत ज्ञानेश्वर - अमृतानुभव | प्रकरण सहावे : शब्दखंडण

बाप उपेगी वस्तु शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।

अमूर्ताचा विशदु । आरिसा नव्हे ? ॥ ६-१ ॥

पहातें आरिसा पाहे । तेथें कांहींचि नवल नव्हे ।

परि दर्पणें येणें होये । न पाहतें , पाहतें ॥ ६-२ ॥

वडिला अव्यक्ताचिया वंशा । उद्योत्कारु सूर्य जैसा ।

येणें येके गुणें आकाशा । अंबरत्व ॥ ६-३ ॥

आपण तंव खपुष्प । परि फळ ते जगद्रूप ।

शब्द मवीतैं उमप । कोण आहे ? ॥ ६-४ ॥

विधिनिषेधांचिया वाटा । दाविता हाचि दिवटा ।

बंधमोक्ष कळिकटा । शिष्टु हाचि ॥ ६-५ ॥

हा अविद्येचा आंगीं पडे । तैं नाथिलें ऐसें विरूढे ।

न लाहिजे तीन कवडे । साचा वस्तु ॥ ६-६ ॥

शुद्ध शिवाच्या शरीरीं । कुमारु हा जिउ भरी ।

जेवीं आंगें पंचाक्षरी । तेवींचि बोलु ॥ ६-७ ॥

जिउ देहें बांधला । तो बोलें एके सुटला ।

आत्मा बोलें भेटला । आपणयां ॥ ६-८ ॥

दिवसातें उगो गेला । तंव रात्रीचा द्रोहो आला ।

म्हणोनि सूर्यो या बोला । उपमा नव्हे ॥ ६-९ ॥

जे प्रवृत्ति आअणि निवृत्ति । विरुद्धा ह्या हातु धरिती ।

मग शब्देंचि चालती । एकलेनि ॥ ६-१० ॥

सहाय आत्मविद्येचें । करावया आपण वेंचे ।

गोमटे काय शब्दाचें । येकैक वानूं ॥ ६-११ ॥

किंबहुना शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।

परी ययाही संबंधु । नाहीं येथें ॥ ६-१२ ॥

आत्मया बोलाचें । कांहींचि उपेगा न वचे ।

स्वसंवेद्या कोणाचें । ओझें आथी ? ॥ ६-१३ ॥

आठवे कां विसरे । विषो होऊनि अवतरे ।

तरी वस्तूसी वस्तु दुसरें । असेना कीं ॥ ६-१४ ॥

आपण आपणयातें । आठवी विसरे केउतें ? ।

काय जीभ जिभितें । चाखे न चाखे ? ॥ ६-१५ ॥

जागतेया नीद नाही । मा जागणें घडे काई ? ।

स्मरणास्मरण दोन्हीही । स्वरूपीं तैसीं ॥ ६-१६ ॥

सूर्यो रात्री पां नेणें । मा दिवो काय जाणें ? ।

तेवीं स्मरणास्मरणे वीण । आपण वस्तु ॥ ६-१७ ॥

एवं स्मरणास्मरण नाहीं । तरि स्मारकें काज काई ? ।

म्हणौनि इये ठाईं । बोलु न सरे ॥ ६-१८ ॥

आणिक येक शब्दें । काज कीर भलें साधे ।

परि धिंवसा न बंधे । विचारु येथें ॥ ६-१९ ॥

कां जे बोलें अविद्याअ नाशे । मग आत्मेनि आत्मा भासे ।

हें म्हणतखेवो पिसें । आलेंचि कीं ॥ ६-२० ॥

सूर्यो राति पां मारील । मा आपणया उदो करील ।

हे कुडे न सरती बोल । साचाच्या गांवीं ॥ ६-२१ ॥

चेईलें निदे रुसे । ऐसी कें नीद असे ? ।

कीं चेईलें चेवो बैसें । ऐसें चेणें आहे ? ॥ ६-२२ ॥

म्हणोनि नाशापुरती । अविद्या नाही निरुती ।

नाहीं आत्मा आत्मस्थिति । रिगे ऐसा ॥ ६-२३ ॥

अविद्या तंव स्वरूपें । वांझेचें कीर जाउपें ।

मा तर्काचें खुरपें । खांडे कोणा ? ॥ ६-२४ ॥

इंद्रधनुष्या सितें । कवण धनवईन लाविजेतें ।

तें दिसें तैसें होतें । साच जरी ? ॥ ६-२५ ॥

अगस्तीचिया कौतुका । पुरती जरी मृगतृष्णिका ।

तरी मार देतो तर्का । अविद्येसी ॥ ६-२६ ॥

साहे बोलाची बळघी । ऐसी अविद्या असे जगीं ।

तरी जाळुं ना कां आगी । गंधर्वनगरें ? ॥ ६-२७ ॥

नातरी दीपाचिये सोये । आंधारु कीर न साहे ।

तेथें कांहीं आहे । जावयाजोगें ? ॥ ६-२८ ॥

नातरी पाहावया दिवसु । वातीचा कीजे सोसु ।

तेव्हढाहि उद्वसु । उद्यमु पडे ॥ ६-२९ ॥

जेथें साउली न पडे । तेथें नाही जेणें पाडें ।

मा पडे तेथें तेव्हडे । नाहींच की ॥ ६-३० ॥

दिसतचि स्वप्न लटिकें । हें जागरीं होय ठाउकें ।

तेविं अविद्याकाळीं सतुकें । अविद्या नाहीं ॥ ६-३१ ॥

वोडंबरीचिया लेणिया । घरभरी आतुडलिया ।

नागवें नागविलिया । विशेषु काई ॥ ६-३२ ॥

मनोरथाचें परियळ । आरोगिजतु कां लक्ष वेळ ।

परि उपवासावेगळ । आनु आथी ? ॥ ६-३३ ॥

मृगजळ जेथ नुमंडे । तेथ असे पां कोरडें ।

माउमंडे तेथें जोडे । वोल्हांसु काई ? ॥ ६-३४ ॥

हें दिसे तैसें असे । तरी चित्रीचेनि पाउसें ।

वोल्हावतु कां मानुसें । आगरा तळीं ॥ ६-३५ ॥

कालवूनि आंधारें । लिहों येती अक्षरें ।

तरी मसीचिया बोरबारें । कां सिणावें ? ॥ ६-३६ ॥

आकाश काय निळें । न देखतु हे डोळे ? ।

तेवीं अविद्येचि टवाळें । जाणोनि घेईं ॥ ६-३७ ॥

अविद्या येणें नांवें । मी विद्यमानचि नव्हे ।

हे अविद्याची स्वभावें । सांगतसे ॥ ६-३८ ॥

आणि इये अनिर्वाच्यपण । तें दुजेंही देवांगण ।

आपुल्या अभावीं आपण । साधीतसे ॥ ६-३९ ॥

का हीच जरी आहे । तरी निर्द्धारु कां न साहे ? ।

वरी घटाभावें भोये । अंकित दिसे ? ॥ ६-४० ॥

अविद्या नाशी आत्मा । ऐसी नव्हे प्रमा ।

सुर्या आंगीं तमा । जयापरी ॥ ६-४१ ॥

हे अविद्या तरी मायावी । परि मायावीपणचि लपवी ।

साचा आली अभावी । आपुला हे ॥ ६-४२ ॥

बहुतापरी ऐसी । अविद्या नाहीं आपैसीं ।

आतां बोलू हातवसी । कवणापरी ॥ ६-४३ ॥

साउलियेतें साबळें । हालयां भोय आदळे ।

कीं हालेनि अंतराळें । थोंटावे हातु ॥ ६-४४ ॥

कां मृगजळाचा पानीं । गगनाचा अलिंगनीं ।

नातरी चुंबनीं । प्रतिबिंबाचा ॥ ६-४५ ॥

उठावला वोथरे तवंका । तो सुनाथ पडे असिका ।

अविद्या नाशीं तर्का । तैसें होय ॥ ६-४६ ॥

ऐसी अविद्या नासावी । वाहेल जो जीवीं ।

तेणें साली काढावी । आकाशाची ॥ ६-४७ ॥

तेणें शेळीगळां दुहावीं । गुडघां वास पाहावी ।

वाळवोनि काचरी करावी । सांजवेळेची ॥ ६-४८ ॥

जांभई वांटूनि रसु । तेणें काढावा बहुवसू ।

कालवूनि आळसू । मोदळा पाजावा । ६-४९ ॥

तो पाटा पाणी परतु । पडली साउली उलथु ।

वारयाचे तांथु । वळु सुखें ॥ ६-५० ॥

तो बागुलातें मारू । प्रतिबिंब खोळे भरू ।

तळहातींचे विंचरू । केंस सुखें ॥ ६-५१ ॥

घटाचें नाहींपण फोडू । गगनाची फुलें तोडू ।

सशाचें मोडू । शिंग सुखें ॥ ६-५२ ॥

तो कापुराची मसी करू । रत्नदीपीं काजळ धरू ।

वांजेचें लेंकरूं । [अरणु सुखें ॥ ६-५३ ॥

तो अंवसेनेचि सुधाकरें । पोसू पाताळीची चकोरें ।

मृगजळींचीं जळचरें । गाळूं सुखें ॥ ६-५४ ॥

अहो हें किती बोलावें । अविद्या रचिली अभावें ।

आतां काई नाशावें । शब्दें येणें ॥ ६-५५ ॥

नाहीं तयाचे नाशें । शब्द न ये प्रमाणदशे ।

अंधारीं अंधारा जैसें । नव्हे रूप ॥ ६-५६ ॥

अविद्येची नाहीं जाती । तेथें नाहीं म्हणतया युक्ती ।

जेवी दुपारीं कां वाती । आंगणींचिया ॥ ६-५७ ॥

न पेरितां शेती । जे कीं सवगणिया जाती ।

तयां लाजेपरौति । जोडी आहे ? ॥ ६-५८ ॥

खवणियाच्या आंगा । जेणें केला वळघा ।

तो न करितांचि उगा । घरीं होता ॥ ६-५९ ॥

पाणियावरी वरखु । होता कें असे विशेखु ।

अविद्यानाशी उन्मेखु । फांकावा तैसा ॥ ६-६० ॥

माप मापपणें श्लाघे । जंव आकाश मवूं न रिघे ।

तम पाहतां वाउगें । दीपाचें जन्म ॥ ६-६१ ॥

गगनाची रससोये । जीभ जैं आरोगु जाये ।

मग रसना हें होये । आडनांव कीं ॥ ६-६२ ॥

नव्हतेनि वल्लभे । अहेवपण कां शोभे ।

खातां केळीचे गाभे । न खातां गेले ॥ ६-६३ ॥

स्थूळ सूक्ष्म कवण येकु । पदार्थ न प्रकाशी अर्कु ।

परि रात्रीविषयीं अप्रयोजकु । जालाचि कीं ॥ ६-६४ ॥

दिठी पाहतां काय न फावे । परि निदेतें तंव न देखवे ।

चेता ते न संभवे । म्हणोनियां ॥ ६-६५ ॥

चकोराचिया उद्यमा । लटिकेपणाची सीमा ।

जरि दिहाचि चंद्रमा । गिंवसूं बैसे ॥ ६-६६ ॥

नुसुधियेचि साचा । मुका होय वाचरुकाचा ।

अंतराळीं पायांचा । पेंधा होय ॥ ६-६७ ॥

तैसीं अविद्येसन्मुखें । सिद्धचि प्रतिषेधकें ।

उठलींच निरर्थकें । जल्पें होतीं ॥ ६-६८ ॥

अंवसे आला सुधाकरु । न करीच काय अंधकारु ? ।

अविद्यानाशीं विचारु । तैसा होय ॥ ६-६९ ॥

नाना न निफजतेनि अन्नें । जेवणें तेंचि लंघनें ।

निमालेनि नयनें । पाहणाचि अंधु ॥ ६-७० ॥

कैसीही वस्तु नसे । जैं शब्दाचा अर्थ हों बैसे ।

तैं निरर्थकपणें नासे । शब्दहि थिता ॥ ६-७१ ॥

आतां अविद्याचि नाहीं । हें कीर म्हणो काई ।

परी ते नाशितां कांहीं । नुरेची शब्दाचें ॥ ६-७२ ॥

यालागिं अविद्येचिया मोहरां । उठलियाहि विचारा ।

आंगाचाची संसारा । होऊनि ठेला ॥ ६-७३ ॥

म्हणोनि अविद्येचेनि मरणें । प्रमाणा येईल बोलणें ।

हें अविद्याचि नाहींपणें । नेदी घडों ॥ ६-७४ ॥

आणि आत्मा हन आत्मया । दाऊनी बोलु महिमेया ।

येईल हें साविया । विरुद्धचि ॥ ६-७५ ॥

आपणया आपणपेंसी । लागलें लग्न कवणे देशीं ।

कीं सूर्य अंग ग्रासी । ऐसें ग्रहण आहे ? ॥ ६-७६ ॥

गगन आपणया निघे ? । सिंधु आपणा रिघे ? ।

तळहात काय वळघे । आपणयां ? ॥ ६-७७ ॥

सूर्य सूर्यासि विवळे ? । फळ आपणया फळें ? ।

परिमळु परिमळें । घेपता ये ? ॥ ६-७८ ॥

चराचरा पाणी पाजणी । करूं येईल येके क्षणीं ।

परि पाणियासि पाणि । पाजवे कायी ? ॥ ६-७९ ॥

साठीं तिशा दिवसां । माजीं एखादा ऐसा ।

जे सूर्यासीच सूर्य जैसा । डोळा दावी ॥ ६-८० ॥

कृतांत जरी कोपेल । तरी त्रैलोक्य हें जाळील ।

वांचूनि आगी लावील । आगीसि काई ? ॥ ६-८१ ॥

आपणपें आपणया । दर्पणेवीण धात्रेया ।

समोर होआवया । ठाकी आहे ? ॥ ६-८२ ॥

दिठी दिठीतें रिघों पाहे ? । रुचि रुचीतें चाखों सुये ? ।

कीं चेतया चेतऊं ये ? । हें नाहींच कीं ॥ ६-८३ ॥

चंदन चंदना लावी ? । रंगु रंगपणा रावी ।

मोतींपण मोतीं लेववी । ऐसें कैंचें ? ॥ ६-८४ ॥

सोनेंपण सोनें कसी । दीपपण दीप प्रकाशी ।

रसपणा बुडी ते रसीं । तें कें जोडे ? ॥ ६-८५ ॥

आपुलिये मुकुटीं समर्था । चंद्र बैसविला सर्वथा ।

परि चंद्र चंद्राचिये माथा । वाऊं ये काई ? ॥ ६-८६ ॥

तैसा आत्मराजु तंव । ज्ञानमात्रचि भरींव ।

आतां ज्ञानें ज्ञानासि खेंव । कैसें दीजे ? ॥ ६-८७ ॥

आपुलेनि जाणपणें । आपणयातें जाणों नेणे ।

डोळ्या आपुलें पाहाणें । दुवाड जैसें ॥ ६-८८ ॥

आरसा आपुलिये । आंगीं आपण पाहे ।

तरी जाणणें जाणों लाहे । आपणयातें ॥ ६-८९ ॥

दिगंतापैलीकडेचें । धांवोनि सुरिया खोंचे ।

मा तियेका तियेचें । आंग फुटे ? ॥ ६-९० ॥

रसवृत्तीसी उगाणें । घेऊनि जिव्हाग्र शाहाणें ।

परि कायी कीजे नेणे । आपणापें चाखों ॥ ६-९१ ॥

तरि जिव्हे काई आपलें । चाखणें हन ठेलें ? ।

तैसे नव्हे संचलें । तेंचि तेकीं ॥ ६-९२ ॥

तैसा आत्मा सच्चिदानंदु । आपणया आपण सिद्धु ।

आतां काय दे शब्दु । तयाचें तया ॥ ६-९३ ॥

कोणाही प्रमाणाचेनि हातें । वस्तु घे ना नेघे आपणयातें ।

जो स्वयेंचि आइतें । घेणें ना न घेणें ॥ ६-९४ ॥

म्हणोनि आत्मा आत्मलाभें । नांदऊनि शब्द शोभे ।

येईल ऐसा न लभे । उमसुं घेवों ॥ ६-९५ ॥

एवं माध्यान्हींची दिवी । तम धाडी ना दिवो दावी ।

तैसी उपभयतां पदवी । शब्दा जाली ॥ ६-९६ ॥

आतां अविद्या नाहींपणें । नाहीं तयेतें नासणें ।

आत्मा सिद्धुचि मा कोणें । काय साधावें ? ॥ ६-९७ ॥

ऐसा उभय पक्षीं । बोला न लाहोनि नखी ।

हारपला प्रळयोदकीं । वोघु जैसा ॥ ६-९८ ॥

आतां बोला भागु कांहीं । असणें जयाच्या ठाईं ।

अर्थता तरि नाहीं । निपटुनियां ॥ ६-९९ ॥

बागुल आला म्हणितें । बोलणें जैसें रितें ।

कां आकाश वोळंबतें । तळहातीं ॥ ६-१०० ॥

तैसीं निरर्थकें जल्पें । होउनियां सपडपें ।

शोभती जैसें लेपे । रंगावरी ॥ ६-१०१ ॥

एवं शब्दैकजीवनें । बापुडीं ज्ञानें अज्ञानें ।

साचपणें वनें । चित्रींचीं जैसीं ॥ ६-१०२ ॥

या शब्दाचा निमाला । महाप्रळयो हो सरला ।

अभ्रासवें गेला । दुर्दिनु जैसा ॥ ६-१०३ ॥

॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे शब्दखंडनं नाम षष्ठम प्रकरणं संपूर्णम् ॥

<< सर्व अभंग